En we stellen we een aantal acties voor waar je als vrijwilligersorganisatie zelf mee aan de slag kunt. In de loop van 2022 verschijnt een Handreiking Behouden van Oudere Vrijwilligers waarin we lessen en acties concreet uitwerken en organisaties handvatten en hulpmiddelen bieden.
Doel van het onderzoek
Doel van dit indicatieve onderzoek was om inzicht in het gedrag en de keuzes, van oudere vrijwilligers in crisissituaties, te krijgen op basis van hun motivaties, drijfveren en percepties, en om inzicht te krijgen in manieren voor vrijwilligersorganisaties om daar effectief op in te spelen. De corona-crisis bood de gelegenheid om zowel oudere vrijwilligers als de organisaties waarvoor zij werkzaam zijn hierop te bevragen.
Vanuit eerder onderzoek weten we hoe groot het belang is van (negatieve) levensveranderende gebeurtenissen op het besluit van ouderen om al dan niet vrijwillig actief te worden of blijven. Omdat de coronapandemie niet alleen diep ingrijpt in ieders leven maar tegelijk ertoe leidde dat een groot deel van het (reguliere) vrijwilligerswerk tijdelijk of geheel werd stopgezet, leken hier twee fenomenen samen te komen.
Een onvergelijkbare crisis
De corona-crisis, zo is gebleken, is op twee manieren anders dan andere levensveranderende gebeurtenissen. Ten eerste raakt deze crisis de hele bevolking, waardoor er meer solidariteit, begrip en coulance is voor zowel beslissingen van ouderen zelf om (tijdelijk) te stoppen, als voor de wijze waarop en mate waarin organisaties omgaan met de crisis. Waar veel negatieve levensveranderende gebeurtenissen de individuele oudere vrijwilliger treffen zonder dat de omgeving daarvan een zelfde effect ondervindt, is de corona-crisis een collectieve levensveranderende ervaring.
Ten tweede wordt duidelijk, ook uit de opbrengsten van dit onderzoek, dat het effect van de corona-crisis voor een belangrijk deel van de oudere vrijwilligers wel eens tijdelijk zou kunnen zijn als het gaat om hun besluit vrijwilliger te willen blijven: er is zeker geen sprake van een massale leegloop, maar juist van (de wens tot) terugkeer.
De uitkomsten van dit onderzoek kunnen daarom niet één-op-één door vrijwilligersorganisaties benut worden om in alle gevallen oudere vrijwilligers te behouden. De corona-crisis is van een andere orde dan veel levensgebeurtenissen waar oudere vrijwilligers mee te maken krijgen, en die van invloed zijn op hun motivatie en mogelijkheden.
Inspelen op drijfveren, talenten en mogelijkheden van oudere vrijwilligers
Tegelijk komt uit dit onderzoek een duidelijk beeld naar voren ten aanzien van het belang en de waarde van vrijwillige inzet voor ouderen. En van hun drijfveren en overwegingen om al dan niet vrijwillig actief te blijven. Deze meer generieke uitkomsten bieden wel degelijk aanwijzingen voor organisaties om ouderen als vrijwilliger te behouden of te interesseren om actief te worden. Die aanwijzingen werken we hier kort uit.
Laat zien waar je voor staat
Om als vrijwilligersorganisatie aantrekkelijk te zijn en blijven voor oudere vrijwilligers, is het goed om in je communicatie en presentatie je maatschappelijke missie veel aandacht te geven. Gemiddeld genomen willen oudere vrijwilligers immers van betekenis zijn voor anderen, dus zullen zij zich eerder betrokken voelen bij organisaties die laten zien dat zij kwetsbare doelgroepen in de samenleving ondersteunen.
Maak de stem van oudere vrijwilligers hoorbaar
Om te weten wat oudere vrijwilligers drijft en bezighoudt, is het van groot belang om tijd en gelegenheid te scheppen om zowel potentiële als huidige oudere vrijwilligers hun verhaal te laten doen. Meer dan bij de mondige jongere vrijwilligers moet je daar als organisatie moeite voor doen.
Zo krijg je zicht op hun motivatie, talenten en behoeften. Je kunt gebruik maken van al hun opgebouwde kennis en ervaring. En je krijgt zicht op het belang van vrijwillig actief zijn in hun leven, zodat je daar gericht op kunt inspelen.
Eerst contact, dan contract
Aanvullend op bovenstaande aanbeveling heeft de corona-crisis ondubbelzinnig duidelijk gemaakt hoe belangrijk contact met de organisatie, andere vrijwilligers en doelgroepen is voor oudere vrijwilligers. Het gelijkwaardige en wederkerige gesprek vormt de basis voor de (langere) inzet van oudere vrijwilligers. Pas als het contact gemaakt is, is het goed om de gemaakte afspraken ook te bekrachtigen. Bij deze afspraken hoort meer dan ooit ook het zorgdragen voor een veilige en inclusieve werkomgeving.
Houd rekening met de impact van levensveranderende gebeurtenissen
Meer dan jongere groepen vrijwilligers hebben oudere vrijwilligers te maken met negatieve levensveranderende gebeurtenissen. Zeker als die hun persoonlijke omstandigheden en kenmerken beïnvloeden, heeft dat direct effect op hun overwegingen om vrijwilliger te willen blijven en worden. Net als hiervoor genoemd, geldt dat ruimte maken om het over deze gebeurtenissen en hun impact te hebben, ervoor kan zorgen dat oudere vrijwilligers zich gehoord en gezien voelen. Daardoor neemt de kans toe dat zij zich op enige manier als vrijwilliger willen en kunnen blijven inzetten. En dat is weer van belang voor hun geestelijk en lichamelijk welbevinden.
Zoek naar lichte vormen
Om te zorgen dat met name de oudste groepen vrijwilligers aan de slag kunnen blijven en zo positieve effecten voor de ander én zichzelf blijven genereren, helpt het om niet alleen uitgewerkte, vaste functies en taken aan te bieden, maar ook kleinere activiteiten, tijdelijke inzet en inzet op maat mogelijk te maken. We noemen dat ‘vrijwillig actief’ om het verschil aan te geven met vrijwilligerswerk.
Speel in op talenten
Door meerdere manieren aan te bieden of die gezamenlijk met oudere vrijwilligers te ontwikkelen, neemt de kans toe dat je als organisatie (nog beter) kunt inspelen op en gebruik maken van de talenten van ouderen. Uitgangspunt is om te onderzoeken wat iemand (nog) wel kan in plaats van de nadruk te leggen op wat niet (meer) kan als gevolg van bijvoorbeeld functieverlies.
Investeer in digitale vaardigheid
Ten slotte heeft de corona-crisis eens te meer laten zien hoe belangrijk het is dat iedereen, en dus ook oudere vrijwilligers, basale digitale vaardigheden heeft. Je blijft meer en eerder aangehaakt, voelt je dus als oudere vrijwilliger meer betrokken en hebt zelfs extra kansen voor lichte vormen van vrijwillige inzet. Vanuit het oogpunt van de organisatie gezien, is het daarnaast efficiënt als alle vrijwilligers direct bereikbaar zijn via digitale kanalen.
Organiseren van vrijwillige energie
Vervolgens is een belangrijke uitkomst van dit onderzoek dat, ondanks het feit dat de meeste oudere vrijwilligers (willen) terugkeren na de crisis, er toch ook een substantieel deel is afgehaakt of overweegt te stoppen. De corona-crisis werkt in die zin als een vergrootglas voor een fenomeen dat al in gang gezet is: in een aanzienlijk aantal organisaties zijn relatief veel vrijwilligers actief van 65 jaar en ouder. De komende jaren mag verwacht worden dat de uitstroom van de oudste leeftijdscategorieën zal toenemen. Organisaties kunnen in onze optiek daar op een aantal manieren mee omgaan. Ook hier benoemen we kort de aanbevelingen, en werken we deze concreet uit in de handreiking die in de loop van 2022 zal verschijnen.
Van organisatie naar organiseren: vrijwillige energie duurzaam inzetten
Waar het nu voornamelijk nog zo is dat elke organisatie eigen vrijwilligers werft om binnen relatief afgeperkte takenpakketten aan de slag te mogen, is de omslag in gang gezet om meer te werken vanuit de potentie aan vrijwillige energie die in een (lokale) samenleving aanwezig is. De corona-crisis heeft laten zien dat een toenemend aantal mensen goed in staat is om eigen keuzes te maken wat betreft vorm, plek en inhoud van hun vrijwilligerswerk. Ze hebben daar lang niet altijd een bestaande organisatie meer voor nodig en zijn dus ook minder geneigd zich daaraan te verbinden. Dat betekent dat onderlinge samenwerking van organisaties rond werving, training, begeleiding, waardering en uitwisseling van vrijwilligers in belang zal toenemen. Niet de organisatie staat dan centraal, maar het maatschappelijk vraagstuk, de gezamenlijke missie en/of de doelgroep.
Een goed voorbeeld is de gezamenlijke actie van Apeldoornse maatschappelijke organisaties. Na de zomer van 2021 hebben zij vrijwilligers, die in de coronatijd tijdelijk actief zijn geworden, benadert om hen te bevragen naar hun ervaringen en wensen en ruimte om vaker vrijwillig actief te worden. Elke organisatie heeft een aantal nieuwe vrijwilligers gebeld, niet om ze te werven voor hun eigen organisatie maar om te onderzoeken of en hoe deze mensen hun vrijwillige energie vaker of meer zouden willen laten stromen.
Naar diverse vormen van vrijwillige activiteit
Zoals hiervoor al gezegd is, is het zowel voor oudere vrijwilligers alsook voor de jongste groepen vrijwilligers interessant als er voldoende keuze is tussen zwaardere en lichtere vormen van vrijwillige inzet. Dat vergt van organisaties dat ze in staat zijn om creatief te kijken naar de bestaande opties en open te staan voor andere manieren waarop mensen zich willen inzetten. Een veelbelovende manier om hiermee aan de slag te gaan, samen met andere organisaties én met oudere vrijwilligers zelf, is het ontwikkelen van zogenaamde vrijwilligersreizen[1]. Deze manier van kijken neemt de ontwikkeling en de mogelijkheden van de vrijwilliger als uitgangspunt en sluit daarop aan met passende manieren van vrijwillige activiteit.
Aandacht voor #sociaalpensioen
Ten slotte heeft het programma Samen Ouder Worden het begrip #sociaalpensioen gelanceerd. Dit begrip is bedoeld om werkgevers én werknemers te attenderen op het feit dat er vrij weinig aandacht is voor de sociale en psychologische consequenties van de overgang van betaald werk naar pensionering. In veel gevallen is betaald werk een betekenisvolle invulling van het leven en biedt het een sociale omgeving met gelijkgestemden. Beide zaken vallen abrupt weg als iemand met pensioen gaat.
Enerzijds roepen we daarom werkgevers op om de overgang van betaald werk naar pensionering ook in sociaal opzicht makkelijker te maken, bijvoorbeeld door oudere werknemers de kans te bieden een deel van hun (werk)tijd als vrijwilliger te besteden. Anderzijds vragen we werknemers na te denken hoe zij al in de jaren voor hun pensionering stappen kunnen zetten om betekenisvol bezig te zijn in een sociale omgeving die hen past. De uitwerking van dit gedachtegoed zal deels landelijk, maar vooral lokaal zijn met als doel om de pool van (potentiële) vrijwillige energie te (helpen) vergroten.
Meer weten
Wil je het hele onderzoek naar het behoud van oudere vrijwilligers na de corona-crisis lezen? Download het dan hier de 'Rapportage onderzoek behoud oudere vrijwilligers NOV-SOW oktober 2021'(pdf)!
Dit artikel en onderzoek zijn geschreven en uitgevoerd door Willem-Jan de Gast, Ronald Hetem en Cees van den Bos voor Vereniging Nederlandse Organisaties Vrijwilligerswerk – Programma Samen Ouder Worden
Oktober 2021