Meer dan 60% van de oudere vrijwilligers is door de corona-crisis tijdelijk of langere tijd met hun vrijwilligerswerk gestopt. Ze deden dat zelf vooral vanwege de gezondheid van anderen en hun eigen gezondheid. Maar vaak nam de organisatie het besluit om de deuren te sluiten. Eén op de drie door corona gestopte oudere vrijwilligers heeft daarvan negatieve effecten ondervonden. Met name het gebrek aan contact en betekenisgeving heeft hen opgebroken. Zo’n 10% van de tijdens de corona-crisis gestopte oudere vrijwilligers keert niet terug of overweegt te stoppen. Negen op de tien oudere vrijwilligers komen dus wel terug. Ook is er beperkt nieuwe instroom.
Dit zijn de belangrijkste conclusies van een onderzoek naar het behoud van oudere vrijwilligers na de corona-crisis dat door het programma Samen Ouder Worden is uitgevoerd in de zomer en herfst van 2021.
Onderzoek door Samen Ouder Worden
Het programma Samen Ouder Worden (www.samenouderworden.nl) heeft als doel om vrijwillige inzet voor en door ouderen te vergroten door het versterken van lokale samenwerking. Accent is naast vrijwillige inzet ook komen te liggen op beeldvorming, talenten en mogelijkheden van ouderen, zingeving en meedoen. Op 34 plekken in Nederland werken medewerkers van elf landelijke (vrijwilligers)organisaties en vereniging NOV met lokale partners aan projecten die bijvoorbeeld gericht zijn op het hoorbaar maken van de stem van ouderen, het vergroten van zingeving en het verbinden van generaties.
De corona-crisis riep vragen op over het bereiken en behouden van oudere vrijwilligers, zeker omdat ouderen door de overheid en in de media als hulpbehoevend en kwetsbaar werden neergezet. Veel organisaties hebben in lijn met het overheidsbeleid de deuren lang dicht gehouden, met name voor oudere vrijwilligers.
Daarom wilden we graag weten wat de overwegingen zijn van oudere vrijwilligers om als vrijwilliger weer actief te worden wanneer ze tijdelijk of langere tijd gestopt zijn met vrijwilligerswerk als gevolg van de corona-crisis. Ook wilden we in beeld krijgen op welke wijze organisaties die met oudere vrijwilligers te maken hebben effectief kunnen inzetten op het behoud van oudere vrijwilligers na een crisis.
Daartoe hebben we een literatuuronderzoek gedaan, twee vragenlijsten onder de partners van Samen Ouder Worden uitgezet en focusgroepen georganiseerd. Het onderzoek kent dus als beperkingen dat het digitaal is uitgevoerd onder een klein aantal landelijke vrijwilligersorganisaties en door hen alleen verspreid onder hun huidige vrijwilligers. Uitkomsten zijn dan ook indicatief.
Directe impact: meer dan 60% van de oudere vrijwilligers is tijdelijk of geheel gestopt
De corona-crisis heeft er voor bijna 60% van de vrijwilligers toe geleid dat hun vrijwilligerswerk tijdelijk of helemaal gestopt is. In het merendeel van de gevallen heeft de organisatie hiertoe besloten, maar meer dan 10% van de vrijwilligers heeft zelf het besluit genomen tijdelijk of helemaal het werk neer te leggen tijdens de crisis. En meer dan 20% is gedurende de hele pandemie niet voor hun organisatie als vrijwilliger actief geweest. Voor een groot aantal oudere vrijwilligers heeft de corona-crisis dus direct impact gehad op hun vrijwilligerswerk.
Oudere vrijwilligers zijn vooral gestopt vanwege de gezondheid van anderen en van zichzelf
Oudere vrijwilligers die zelf hebben gekozen om te stoppen, hebben dat vooral gedaan om de gezondheid van anderen en die van zichzelf niet in gevaar te brengen. Met name vrijwilligers van 75 jaar en ouder stellen daarbij hun eigen gezondheid voorop.
Contact met anderen is het meest gemist
Degenen die zelf hebben gekozen te stoppen, hebben vooral het contact met anderen gemist, net als de kans om betekenisvol en nuttig bezig te zijn en plezier te hebben door het doen van vrijwilligerswerk. Overigens hebben de organisaties veel moeite gedaan om in contact te blijven met oudere vrijwilligers. Dat is ook gelukt en wordt gewaardeerd. Het missen gaat dus met name om de sociale en zingevende functies van vrijwilligerswerk in het contact met andere vrijwilligers en de doelgroep.
Eén op de drie gestopte oudere vrijwilligers heeft daarvan negatieve effecten ondervonden
Gebrek aan betekenis, aandacht en daginvulling zijn voor deze groep de belangrijkste factoren. Aan de ene kant laat dit zien dat vrijwillig actief kunnen zijn voor een deel van de ouderen een cruciale factor is voor hun welbevinden. Aan de andere kant geeft dit aan welke waarde organisaties kunnen toevoegen aan het leven van ouderen door het voor hen mogelijk te maken zo lang mogelijk vrijwillig actief te blijven.
Wie heeft meegedaan aan het onderzoek?
De vragenlijst voor vrijwilligers is door 1.117 personen ingevuld. De vragenlijst voor organisaties is door 147 coördinatoren ingevuld. De respondenten zijn voor het overgrote deel actief bij VPTZ, een zorginstelling, KBO Brabant en NPV. De gemiddelde oudere vrijwilliger is 68½, gepensioneerd, samenwonend, hoogopgeleid en gezond. Ook zijn respondenten al langere tijd actief als vrijwilliger bij de organisatie, doen ze minimaal één keer per maand vrijwilligerswerk en veelal minstens één keer per week, doen ze het vrijwilligerswerk op vaste dagen en tijden en zijn ze voornamelijk uitvoerend bezig. We hebben dus vooral te maken met het kernbestand van betrokken, gehechte vrijwilligers.
Op veel plekken zijn nieuwe of aanvullende activiteiten gestart
Nieuwe activiteiten betreffen met name individueel contact op afstand, boodschappendiensten en wandelen. Huisbezoeken en maatjesprojecten zijn samen met groepsactiviteiten door de meeste organisaties gestopt. Administratieve werkzaamheden en bestuurstaken zijn minder vaak gestopt en wanneer ze gestopt zijn, was dat van tijdelijke aard. Veel bestuursactiviteiten en administratieve activiteiten konden na een tijdelijke stop weer doorgaan. Dat gebeurde voornamelijk digitaal. Dat geldt ook voor de één-op-één contacten, maatjesprojecten en de ondersteuning in de thuissituatie.
Digitaal vrijwilligerswerk is nog lang niet altijd en overal mogelijk
Ruim een kwart van de organisaties heeft voor de bestaande vrijwilligersactiviteiten geen digitale variant aangeboden. Bij die organisaties zijn de activiteiten gestopt omdat ze moeilijk te digitaliseren zijn of zijn de activiteiten in een andere niet-digitale vorm doorgegaan. Voor zowel de vrijwilligers als de doelgroep blijkt dat overgaan naar een digitaal activiteitenaanbod niet altijd een optie is, met name door onvoldoende digitale kennis en vaardigheden.
Een ruime meerderheid van de gestopte oudere vrijwilligers keert terug
Ruim 90% van de tijdelijk of helemaal gestopte oudere vrijwilligers tijdens de corona-crisis wil bij dezelfde organisatie hetzelfde vrijwilligerswerk doen. De overgrote meerderheid van de oudere vrijwilligers komt terug als het kan en mag. Tegelijk is er dus gemiddeld zo’n 10% van de oudere vrijwilligers die al afscheid heeft genomen of dat overweegt. Dat lijkt wellicht niet veel, maar kan voor een individuele afdeling of lokale organisatie toch een stevig gat slaan in het vrijwilligersbestand.
De helft van de organisatie ziet een lichte toename of verwacht deze
In het algemeen kan gesteld worden dat de respondenten positief gestemd zijn. Bijna de helft van de respondenten verwacht of ziet zelfs een toename van het aantal vrijwilligers.
Oudere vrijwilligers die niet terugkeren, doen dat vanuit persoonlijke overwegingen
Vrijwilligers die al gestopt zijn of erover denken, stoppen vooral vanwege veranderingen in hun persoonlijke omstandigheden en niet vanwege organisatorische redenen. Dit biedt een opening om met deze groep in gesprek te blijven over een mogelijke terugkeer als vrijwilliger met een passend en licht aanbod.
Betekenis voor anderen is de belangrijkste drijfveer, contact de belangrijkste opbrengst
Bij werving en behoud van nieuwe en terugkerende oudere vrijwilligers is het helpend om een onderscheid te maken tussen de drijfveren van ouderen om het vrijwilligerswerk (weer) op te pakken en wat het hen oplevert. De respondenten van dit onderzoek benoemen betekenis voor anderen als belangrijkste drijfveer, gevolgd door het feit dat het leuk en belangrijk is om te doen en dat vrijwilligerswerk sociale contacten oplevert. Die sociale contacten zijn voor oudere vrijwilligers de belangrijkste opbrengst en pas daarna betekenisvol en nuttig bezig en er plezier uit halen. Overigens wordt de conclusie uit eerder onderzoek hier bevestigd dat het zinvol is om binnen de groep oudere vrijwilligers een nader onderscheid te maken omdat motivatiemixen veranderen naarmate vrijwilligers ouder worden: je kunt niet alle vrijwilligers over één kam scheren.
Meer weten of aan de slag?
Wil je het hele onderzoek naar het behoud van oudere vrijwilligers na de corona-crisis lezen? Download het dan hier (pdf)! Wil je meer weten over de bevindingen uit bestaand onderzoek naar ouderen en vrijwilligerswerk, lees dan dit artikel. Wil je ideeën hoe je zelf aan de slag kunt om oudere vrijwilligers te behouden, lees dan dit artikel.
Ook heeft Willem-Jan tijdens de Kennisboostweek over dit onderzoek een webinar gegeven. De presentatie (pptx) uit dit webinar kun je hier vinden. Het webinar kun je hier terugkijken (youtube).
Deze artikelen en het onderzoek zijn geschreven en uitgevoerd door Willem-Jan de Gast, Ronald Hetem en Cees van den Bos voor Vereniging Nederlandse Organisaties Vrijwilligerswerk – Programma Samen Ouder Worden
Oktober 2021